Марий калыкын вургемже поян: тӱран тувыр, ончылсакыш, ӱштӧ… Ик эн тӱҥлан шовыр шотлалтеш. Тудым аралтыш семын чият. Арам огыл ожно шовыр дене шепкам леведыныт. Шовыр деч посна калык коклашке лектын огытыл. Кеҥежым вичкыж вынер шовырым чиеныт, юалге игече годым – сукна мыжерым, сӱан годым – сывыным. Куандара, коча-кован поянлыкыштым кызытат аралат. Тидым Йошкар-Олаште эртаралтше «Мари шовыр» регион-влак кокласе этнофорумышто ужаш лийын.
У Торъял район Немда кундемын ончерже поян. Тушто могай гына шовыр уке! Йочалан келшыше, телым чияш йӧршӧ, сӱанысе, кызытсе, сценыште мастарлыкым ончыктымо. Ешлаште шовыр ынже йом манын, Немда тӱвыра пӧрт пеленысе тоштерышке аралаш пуат.
– Эн ожно шовырышто тӱр лийын огыл. Урвалтышке, оҥышко тасмам ургеныт. Варарак южо еҥ оҥышко шерла койшо тӱрым ыштен. Тудо сӧрастарыш ол-меш лийын. Сӱанышке ужар сывыным чиеныт. Йӱштыштӧ мыжер дене коштыныт. Тудо шем тӱсан. Кызыт тыгайым Ӱярня годым чият. Мотор потам ӱшталыт, шовычым кылдат, – ойла Немда тӱвыра пӧртын художественный вуйлатышыже Р.В.Терехова.
Тюмень областьысе марий-влакын национально-культурный автономийыштым вуйлатыше М.А.Меньших еш ончерым 2010 ийыште чумыраш тӱҥалын. Тудлан тукым кокаже коважын шондыкшым пӧлеклен.
– Авам ковамын вургемжым арален. Мыланна, вич ӱдырлан, марий вургемым шке ямдылен. Тудо тале тӱрлызӧ лийын. Кызыт ятыр тувырым, шовырым, вуйчиемым аралем, – ойла Маргарита Анатольевна. – Мый авамын тӱҥалме пашажым умбакыже шуем. Сӱан йыланым (шовырым), тувырым тӱрленам. Мемнан кундемыште сӱан йӱла ойыртемалтеш. Мутлан, ӱдыр сӱан кечын качын кыдалышкыже кок ӱштым кылда. Пӧръеҥ ӱдырлан ӱмыреш ӱшанле йолташ лияш сӧра.
М.А.Меньших коважын шӱдӧ утла ияш шовыржо-влакым, меж гыч ыштыме мыжержым эн шерге пӧлек семын арала. Тӱрлӧ ончерыш ушна, ожнысо вургем нерген самырык тукымлан палдара.
Угарман кундем Тоншай район Ошка:та: ялысе тоштер-мастаргудышто шке кундемысе шовырым аралат, озаштымат палат. Нуно латиндешымше курым мучашысе – колымшо курым тӱҥалтышысе улыт. Тидын нерген тоштер вуйлатыше В.В.Тёркин (снимкыште – А.Д.Алексеева дене пырля) каласкалыш:
– Угарман кундемысе шовыр тура, оҥжо ныл лукан. Пайрем шовыр ойыртемалтеш. Ожно тудым чиялтыме межан пӱтырка дене сӧрастареныт. Чаманен каласаш логалеш, кызыт шовырым ямдылыше мастар-влакым муаш ок лий. Пайремлашке кызытсе илышлан келшышым чиена. Марий кундемыште ургыктен тӱрлыктена.
