Кызыт изижат-кугужат интернетыште шуко жапым эртарат. Оҥай уверым кычалын я модышла дене модын, тӱрлӧ сайтыш пурат. Чӱчкыдын ондалчык сайт дене тӱкнат да мошенник-влакын «лӧдышкышт» логалыт. Финанс грамотность дене олимпиадым иктешлымеке, специалист-шамыч тыгай шонымашке шуыныт: ӱдыр-рвезе-влакат ты шотышто чылажымак сайын огыт пале. Тӱрлӧ йодышым рашемдаш манын, Волжск олаште йоча-шамычлан цифровой образованийым пуышо «IT-куб» рӱдерыште «Кибергигиена и работа с большими данными» кружокым вуйлатыше В.А.Фомина (снимкыште) дене мутланышна.
– Валерия Алексеевна, палыдыме сайтыш пурымо деч ончыч тудын эҥгекым ыштен кертмыж нерген кузе палаш?
– Кеч-могай сайтыш пурымо годым тӱткӧ лийман. Изирак ийготан йоча-влакым аралаш манын, ача-ава-шамыч родительский контроль манмым шынден кертыт. Мошенник-влакын сайтыштым вигак палаш лиеш: писын ыштыме да шуко йоҥылышым колтымо. Сайтын лӱмжым ончыман. Тудым «http://» деч вара возымо лийшаш. А лӧдӧ сайт-шамыч айда-лийже символла гыч шогат.
– Йоча-влак соцкылыште да моло сайтыште шинчымышт годым могай ондалымаш дене тӱкнен кертыт?
– Кугурак ийготан ӱдыр-рвезе-влак иктаж-могай арверым сайтлаште еҥ-шамыч деч шулдырак ак дене налаш кумылан улыт. Мутлан, икте воштырдымо наушникын оригиналжым йодын. Тидын олмеш шулдаканым колтеныт. Ужалыше тыге вашештен: «Тиде пӧлек гына, оригиналжым лишыл жапыште колтем». Но ондален. Кеч-могай арверлан оксам колтымо деч ончыч тӱткӧ лийман. Йоҥылыш лияш огыл манын, ача-ава деч полышым йодман. Тӱлаш посна картым почман, тушко шуко оксам пыштыман огыл.Кызыт йоча-шамыч соцкыл полшымо дене палыме лияш да кылым кучаш кумылан улыт. Интернет «йолташ-влакат» тӱрлӧ семын ондалат. Мутлан, тыге ойлен кертыт: «Смартфонем шаланен. Ача-авам ум огыт нал. Мыланем компьютерыш модышым шындыман да регистрацийым эртыман. Тый дечет полышым йодам. Телефон номеретым да тушко толшо кодым возен колто». Йодмыжым шуктеда гын, тендан сим-картыда гыч окса йомаш тӱҥалеш. Йолташда, личный кабинетыш пурен, автоплатёжым чӱктен кертеш.Тыгак тӱрлӧ сайтыште ОГЭ ден ЕГЭ-лан вашмутым темлат. Тыланда ссылкым колтат да шке нерген возаш йодыт. Тыге тендан нерген уверым шолыштыт да соцкылысе лаштыкышкыда «пудыртен» пурат. Йолташда-влак деч оксам йодын, ондалчык серышым возат.Подростко-шамычлан оксам куштылгын ыштен налаш темлыме годымат моткоч тӱткӧ лийман.
– Ӱдыр-рвезе-шамыч онлайн модыш дене модаш йӧратат. Ик жаплан тӱрлӧ персонажыш савырнат да вуйыштге тушко «пурат». Шке геройышт верч тургыжланат. Мутлан, тудо иканаште чыла ыштен кертшыш савырныже манын, оксам тӱлаш темлат. Тиде «донат» маналтеш. Тыгай лӱдыкшӧ деч ача-ава-влаклан икшывыштым кузе аралыман?
– Йочан иктаж-могай модыш дене модмыжым шекланен шуктымеке, ача-авалан донат да оксан кӱлеш верыш огыл кайымыж нерген умылтарыман. Оксан акше, виртуал тӱня нерген кутырыман. Тыгак йочалан уто оксам пуыман огыл. Картымат кӱлеш годым веле кучылтман.
Ой-каҥаш
- Тергыме сайтлаш гына пурыза.
- Компьютерым але ноутбукым вирус деч аралаш лицензиян программым шындыза. •Карте, счет нерген уверым палыдыме еҥлан ида пу.
- Сообщений дене толшо кодым, парольым нигӧлан ида ойло.
- Мошенникын тендан дене кылым ыштымыжым умылымеке ида кутыро.
